ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΓ.ΠΑΝΤΩΝ-ΒΑΡΛΑΑΜ (ΜΕΤΕΩΡΑ)

Ο επιβλητικός της βράχος, στον οποίο βρίσκεται η ιερά μονή, κατοικήθηκε, κατά την παράδοση, το ΙΔ΄ αιώνα για πρώτη φορά, πριν εξακόσια χρόνια, από το σύγχρονο του οσίου Αθανασίου του Μετεωρίτη ασκητή-αναχωρητή Βαρλαάμ, από τον οποίο πήρε και την ονομασία του το μοναστήρι.

Το μεγαλόπρεπο σημερινό καθολικό, που τιμάται στη μνήμη των Αγίων Πάντων, έκτισαν στα 1541/42, όπως μαρτυρούν οι σχετικές επιγραφές και άλλες αρχειακές πηγές, οι Γιαννιώτες αδελφοί ιερομόναχοι Θεοφάνης (+ 17 Μαΐου 1544) και Νεκτάριος (+ 7 Απρ. 1550) οι Αψαράδες.

Ο κυρίως ναός, όπως μαρτυρεί η επιγραφή του (στο νότιο τοίχο), τοιχογραφήθηκε το 1548. Δεν αναγράφεται το όνομα του ζωγράφου, όμως η τεχνική, το χρώμα, οι κινήσεις και η διάταξη των μορφών και των σκηνών, και γενικότερα τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά των τοιχογραφιών αυτών, που είναι ίδια με εκείνα των τοιχογραφιών του παρεκκλησίου του Αγίου Νικολάου στη Μονή της Μεγίστης Λαύρας (στο Άγιον Όρος), το οποίο αγιογράφησε (σύμφωνα με την επιγραφή του) στα 1560 ο Θηβαίος ζωγράφος Φράγκος Κατελάνος, αποδίδουν με βεβαιότητα την αγιογράφηση του κυρίως ναού της Μονής Βαρλαάμ στον ίδιο διάσημο καλλιτέχνη.

Στον τρούλλο επάνω εικονογραφείται ο Παντοκράτορας ως Δίκαιος Κριτής, στο τύμπανο η τιμητική χορεία των προφητών και αγγέλων, στα σφαιρικά τρίγωνα οι τέσσερις ευαγγελιστές, από τους οποίους ο Λουκάς παριστάνεται να «ιστορεί» την εικόνα της Θεοτόκου.
Στους ανατολικούς πεσσούς, στα πλάγια του τέμπλου, εικονίζονται ολόσωμοι αριστερά η Παναγία και δεξιά ο Χριστός, που με τα χαρακτηριστικά και πλούσια διακοσμημένα φωτοστέφανά τους θυμίζουν έντονα φορητές εικόνες, όπως συμβαίνει και με άλλες μεμονωμένες μορφές αγίων και αρχαγγέλων (Ιω. Προδρόμου, Αρχαγγέλου Μιχαήλ κ.α.). Στους δυτικούς πεσσούς ιστορούνται οι κτίτορες της μονής με τη μοναχική τους περιβολή, γεμάτοι ευλάβεια και ταπείνωση, αριστερά κάτω από την Παναγία ο Θεοφάνης, κρατώντας, όπως συνηθίζεται, και προσφέροντας περίτεχνο ομοίωμα του κτίσματός τους, και δεξιά κάτω από το Χριστό ο Νεκτάριος. Στην κορυφή του τρούλλου του νάρθηκα κυριαρχεί η παράσταση του Παντοκράτορα.

Επιγραφή πάνω από την τοιχογραφία της Παναγίας στο νάρθηκα, αριστερά, μας πληροφορεί ότι «εν έτει δε Χριστού αψπ΄ [=1780] και αψπβ΄ [=1782] ανεκαινίσθη άπασα η ιστορία του αγίου βήματος του καθολικού και νάρθηκος τούτου διά συνδρομής και δαπάνης του ταπεινού επισκόπου Σταγών Παρθενίου εις μνημόσυνον και ψυχικήν αυτού σωτηρίαν». Πρόκειται για το γνωστό λόγιο και δραστήριο επίσκοπο Σταγών Παρθένιο (Μαρτ. 1751 – + 26 Μαρτ. 1784), ο οποίος υπήρξε αδελφός της μονής και μεγάλος ευεργέτης και δωρητής. Μεταξύ των άλλων δώρισε στη μονή και το αξιόλογο προσωπικό του αρχείο καθώς και τη βιβλιοθήκη του. Με προσωπικά του έξοδα έκτισε τον εξωνάρθηκα του καθολικού, τον οποίο αποτελούσε στοά με καμάρες σε διπλή σειρά, όπως αναφέρεται και περιγράφεται στο στιχούργημα του ιερομονάχου Γαβριήλ Αγιαμονίτη (1786). Ο εξωνάρθηκας αυτός διατηρήθηκε, φαίνεται, ως το 1857, οπότε, όπως έδειχνε εντοιχισμένη επιγραφή, ανακαινίστηκε ή ανακτίστηκε στο ίδιο σχέδιο, και τελικά αντικαταστάθηκε από το σημερινό εξωνάρθηκα με τον ξενώνα στον επάνω όροφο, επί μητροπολίτη Τρίκκης και Σταγών Πολυκάρπου [Θωμά] και ηγουμένου της Μονής Χριστοφόρου Μάη, όπως μαρτυρεί μαρμάρινη εντοιχισμένη πλάκα του έτους 1930.

Αξιοπρόσεκτο για τη λεπτή και περίτεχνη επεξεργασία του είναι το ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο τέμπλο του κυρίως ναού του καθολικού, καθώς και ο ηγουμενικός θρόνος και τα δύο αναλόγια με πλούσια και ωραία διακόσμηση από φίλντισι επιγραφή στο ένα από αυτά μας πληροφορεί ότι κατασκευάστηκαν επί επισκόπου Σταγών Παϊσίου (του Κλεινοβίτη, 1784-1808) και ηγουμένου της μονής Ανατολίου.

Σήμερα η Μονή Βαρλαάμ διαθέτει πλούσια και αξιόλογη συλλογή χειρογράφων, τα οποία ανέρχονται σε 290. Ορισμένα απ’ αυτά παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την πολύχρωμη καλλιτεχνική τους διακόσμηση (λίγες μικρογραφίες, πολλά διακοσμητικά πρωτογράμματα και επίτιτλα).

Ανάμεσα στους χειρόγραφους κώδικες, που είναι εκτεθειμένοι σε προθήκες του μουσείου της μονής, αξιοπαρατήρητος είναι ο κώδικας 298, υψηλής ποιότητας και παλαιογραφικής αξίας περγαμηνό τετραβάγγελο, που θεωρείται το προσωπικό εγκόλπιο του βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου (912-959).
Αρκετά και σπάνια είναι και τα παλαιότυπα της βιβλιοθήκης της μονής. Στο μουσείο της Μονής, εκτός από τα εικονογραφημένα χειρόγραφα, είναι εκτεθειμένα και πολλά άλλα εκκλησιαστικά κειμήλια, όπως μεταβυζαντινές φορητές εικόνες, χρυσοκέντητα άμφια και επιτάφιοι, διάφορα είδη μικροτεχνίας και αργυροχοΐας.

Ξεχωριστή σημασία όμως, εκτός από την καλλιτεχνική αξία, έχει και ο εντυπωσιακός χρυσοκέντητος επιτάφιος, σε πράσινο βελούδο, έργο του 1609, που αποδεικνύει ότι στη Μονή Βαρλαάμ λειτουργούσε και ειδικό εργαστήριο χρυσοκεντικής.
Στο βορειοδυτικό άκρο του βράχου βρίσκεται το παρεκκλήσι των Τριών Ιεραρχών, μονόκλιτο δρομικό ναΐδιο, που σύμφωνα με την επιγραφή του, κτίστηκε το 1627 και τοιχογραφήθηκε το 1637 από τον Καλαμπακιώτη ιερέα Ιωάννη, βοηθούμενο από τα παιδιά του. Οι τοιχογραφίες αυτές, πολύ καλά διατηρημένες, αποτελούν ένα χαρακτηριστικό ζωγραφικό σύνολο του α΄ μισού του ΙΖ΄ αιώνα. Ενδιαφέρουσα εδώ η απεικόνιση των 24 οίκων του Ακάθιστού Ύμνου. Εντυπωσιακές είναι στο δυτικό τοίχο δύο πολυπρόσωπες συνθέσεις, δεξιά η Κοίμηση του Ιωάν. του Χρισοστόμου και αριστερά η Κοίμηση του Εφραίμ του Σύρου.

Άλλα αξιόλογα κτίσματα της Μονής Βαρλαάμ, με ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον είναι: Η παλαιά τράπεζα, που σήμερα χρησιμοποιείται ως σκευοφυλάκιο-μουσείο˙ η εστία ή μαγειρείο, ένα από τα κομψότερα και ωραιότερα κτίσματα του είδους του, θολοσκέπαστο, με κανονικό οκτάπλευρο τρουλλίσκο ως καπνοδόχο (σήμερα έχει διασκευασθεί εσωτερικά και χρησιμοποιείται ως εκθετήριο ενθυμίων)˙ τέλος, ενδιαφέρον παρουσιάζει και το νοσοκομείο.

Πηγή: www.imstagon.gr