ΜΟΝΗ ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ Ή ΧΡΥΣΟΠΗΓΗΣ ΤΟΥ ΧΑΡΤΟΦΥΛΑΚΟΣ
Κτίστηκε ως μικρή μονή το 1558, αλλά επανιδρύθηκε και ανακαινίστηκε μετά το 1608 από τον Ιωάννη Χαρτοφύλακα. Ο Ιωάννης αναφέρεται «δόκτωρ της Φιλοσοφίας και της Ιατρικής», ήταν γιος του Χριστοφόρου από τα Χανιά, σπούδασε ιατρική και υπηρέτησε στο στρατιωτικό νοσοκομείο Χανίων το 1595, την εποχή της πανώλης. Ο Ιωάννης αντιμετώπισε την επιδημία που έπληξε τα Χανιά με δωρεάν υπηρεσίες. Απέκτησε την Κρητική ευγένεια το 1604 και αναφέρεται μάρτυρας ή ανάδοχος σε γάμους και βαπτίσεις ευγενών, επομένως είχε υψηλή θέση στην κοινωνία και απολάμβανε γενική εκτίμηση από το λαό και τους άρχοντες. Μεταξύ 1608-1611 έλαβε από τη βενετική κυβέρνηση, άδεια κατοχής και ανακαίνισης της μονής και προικοδότησής της με αφιέρωση δικής του κτηματικής περιουσίας (Διάταγμα Λεονάρδου Δονάτου, 1611). Σε επιστολή του Ιωάννη προς τη Σύγκλητο της Βενετίας το 1608, αναφέρεται ότι το μοναστήρι είχε ανεγείρει η ευσέβεια των προγόνων του περίπου προ 50 ετών, άρα το 1558. Πράγματι στη Χρυσοπηγή πριν από το 1560 οικοδομήθηκε μονή και αγίασμα, όπου συνέρεε πλήθος λαού. Το 1584 αναφέρεται ως μονή σε επιστολή των μοναχών προς τον πατριάρχη Αλεξανδρείας Μελέτιο Πηγά. Η ανακαίνισή της έγινε το 1611 και η προικοδότησή της από τα κτήματα του Ιωάννη, που πέθανε όμως σε σύντομο χρόνο (τέλη του 1611 μέχρι το φθινόπωρο του 1612). Ο θάνατός του επέφερε αμέσως και την εγκατάλειψη της Χρυσοπηγής από τους μοναχούς και για κάποιο διάστημα τη διάλυση της μονής. Η χρονολογία 27/10/1612, που εγκατέλειψε ο τελευταίος μοναχός τη Χρυσοπηγή μετά το θάνατο του Ιωάννη, υπάρχει στα ερείπια της Αγίας Κυριακής. Ο Γενικός προβλεπτής Κρήτης Zian Giacomo Zane σε επιστολή του στις 27/10/1612, αναφέρει στο Δόγη ότι, δυο μέρες μετά το θάνατο του Ιωάννη οι μοναχοί εγκατέλειψαν τη Χρυσοπηγή για να αποφύγουν τις υποχρεώσεις της κοινοβιακής ζωής. Το 1637 όμως η μονή άκμαζε αφού είχε ηγούμενο το Νεόφυτο Σκορδίλη, γνωστό λόγιο, 24 μοναχούς, αρκετή περιουσία και διέθετε οικία στα Χανιά για τους επισκεπτόμενους την πόλη μοναχούς για υποθέσεις της μονής και δυο ελαιοτριβεία. Με Σιγίλλιο του Πατριάρχου Ιακώβου το 1681 ανακηρύχθηκε σταυροπήγιο μαζί με τα μετόχια της στις Μουρνιές (Άγιο Ελευθέριο, Μιχαήλ Αρχάγγελο και Αγία Παρασκευή). Ο μητροπολίτης Κρήτης Νικηφόρος Σκωτάκης (1669-1683), με συμφωνία των μοναχών προχώρησε στη συγχώνευση Χρυσοπηγής και Αγίου Ελευθερίου.
Παρά το σταυροπηγιακό προνόμιο και οι δυο μονές υπέστησαν καταπιέσεις, καταστροφές και ταπεινώσεις. Το Πάσχα του 1804 μετά τη Διπλανάσταση, έφιπποι γενίτσαροι κακοποίησαν και έσφαξαν τους μοναχούς και λεηλάτησαν τη Χρυσοπηγή. Αναφέρονται δυο ηγούμενοι που δολοφονήθηκαν πριν από το 1821, και μετά τις 19/6/1821 η Χρυσοπηγή και ο Άγιος Ελευθέριος πυρπολήθηκαν από τους Τούρκους, ενώ και τον Απρίλιο του 1822 οι Τούρκοι κατέστρεψαν περιουσίες της Χρυσοπηγής και του Αγίου Ελευθερίου.
Από τις προσωπικότητες με εθνική προσφορά ο ηγούμενος Ιερόθεος Καλογριδάκης, ήταν ο ανάδοχος του Ελευθερίου Βενιζέλου το 1864. Διετέλεσε εφημέριος στα Χανιά κατά την διάρκεια της επανάστασης του 1866 και με το ψευδώνυμο «Γέρω-Σταύρος» αποτέλεσε το μυστικό σύνδεσμο με τους επαναστάτες. Πρόεδρος της δημογεροντίας Σφακίων, ηγήθηκε του επαναστατικού κομιτάτου Βάμου και ήταν από τους συντελεστές της προετοιμασίας της επανάστασης του 1878. Το 1869 η Χρυσοπηγή παραχώρησε κτήματα για την ανοικοδόμηση σχολείου στα Χανιά και το 1874 μετόχια υπέρ της εκπαίδευσης των Χανίων. Τον Ιούλιο του 1889 Τούρκοι άτακτοι κατέστρεψαν περιουσίες της (σε Μουρνιές, Περβόλια, Κατσιφαριανά, Νεροκούρου). Πανικόβλητες οικογένειες κατέφυγαν στη Χρυσοπηγή και διασώθηκαν, αφού τη φρουρούσε στρατός μετά από αίτημα του ηγουμενοσυμβουλίου.
Τον Ιανουάριο του 1897 γυναικόπαιδα και 300 ένοπλοι που βρήκαν καταφύγιο στη μονή, έμειναν αποκλεισμένοι υπό την προστασία των προξένων, ώσπου τελικά απελευθερώθηκαν. Παρέμειναν στη μονή οι γεροντότεροι μοναχοί που υπέφεραν από τους Τούρκους, οι οποίοι αποχώρησαν αφού κατέστρεψαν περιουσίες.
Οι Γερμανοί το 1941 έδιωξαν τους μοναχούς μετέτρεψαν τη Μονή σε διοικητήριο και προκάλεσαν φθορές στα κτίρια. Από τότε ακολούθησε περίοδος παρακμής και το 1976, μετατράπηκε σε γυναικεία και αναστηλώθηκε.
Η μονή είναι φρουριακού τύπου, σχηματίζει τετράπλευρο με χαμηλή κυρίως δόμηση. Το καθολικό είναι ναός μονόχωρος τρίκογχος με πανύψηλο τρούλο και τη θολωτή κόγχη του ιερού πλαισιώνουν δυο μικρότεροι τρούλοι στα πλαϊνά τμήματα. Δεξιά και αριστερά μετά το νάρθηκα υπάρχουν δυο παρεκκλήσια αφιερωμένα στον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο και την Αγία Αικατερίνη. Η πρόσοψη είναι απλή, αναγεννησιακή, με τέσσερις πεσσούς ενσωματωμένους στην οικοδομή και πάνω από την κεντρική είσοδο υψώνεται ανάλαφρο δίλοβο καμπαναριό.
Από τις πολλές πληροφορίες για τα περιουσιακά στοιχεία της Χρυσοπηγής συμπεραίνουμε ότι το 1637 είχε δυο μετόχια. Η συνένωση με τον Άγιο Ελευθέριο και το γεγονός ότι ήταν στην πεδιάδα των Χανίων, πιθανώς να συνέτειναν στην αύξηση της περιουσίας της με αφιερώσεις. Αναφέρονται κατά εποχές τα εξής μετόχια: η μονή του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου στα Βελεδιανά (αναφέρεται το 1637), η μονή Αρχιστρατήγου Μιχαήλ στη θέση Πελεκάνος των Μουρνιών (υπήρχε το 1595), η μονή της Ζωοδόχου Πηγής των μοναζουσών μέσα στις Μουρνιές η λεγόμενη «πτωχή» σε αντίθεση με τη Χρυσοπηγή, η Αγία Παρασκευή στη Γαρίπα Κυδωνίας, ο Άγιος Παύλος στο Βαντέ, η Αγία Τριάδα στον Κλαδισό και ο Άγιος Κωνσταντίνος μεταξύ Φρε και Τζιτζιφέ.
Το 1637 η Χρυσοπηγή είχε 24 μοναχούς και ηγούμενο το Νεόφυτο Σκορδίλη, το 1860 είχε 18 μοναχούς, στις αρχές του Κ΄ αι. 15, ακολούθησε φθίνουσα πορεία και λίγο πριν την μετατροπή της σε γυναικεία είχε μόνο 3.
Σήμερα στη Χρυσοπηγή λειτουργούν Εκκλησιαστικό και Λαογραφικό Μουσείο. Στο Εκκλησιαστικό Μουσείο φυλάσσονται κειμήλια (εικόνες, ιερά σκεύη, δείγματα εκκλησιαστικής χρυσοκεντητικής, σταυροί, βιβλία και ξυλόγλυπτα). Το Λαογραφικό Μουσείο περιλαμβάνει κεντήματα λαϊκής τέχνης, παραδοσιακές στολές, ξυλόγλυπτα, φωτογραφίες, πίνακες, παραδοσιακά γεωργικά εργαλεία κλπ.
Το αρχείο της μονής διαθέτει τον κώδικα «ΚΩΔΙΞ τάδε Σεβασμίας Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής της Θείας και Ζωοδόχου Πηγής του Χαρτοφύλακος … ΑΩΜΓ ιουλ λα΄», το «Μοναχολόγιον … μεταγραφέν τη 1822 Ιουλίου 26» και το χειρόγραφο «Διάφορα πάθη της Κρήτης Ιεροθέου προηγουμένου καλογρηδάκη» που περιέχει πολύτιμες πληροφορίες από το 1858 μέχρι το 1897.
ΠΗΓΗ: ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΚΥΔΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΟΡΩΝΟΥ
