ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
Το πρώτο μοναστήρι που συναντά ο προσκυνητής, κάνοντας τη διαδρομή από το λιμάνι της Δάφνης ως την πρωτεύουσα των Καρυών στο Άγιο Όρος είναι η Ιερά Μονή Ξηροποτάμου, η οποία πανηγυρίζει στη μνήμη των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων στις 9 / 22 Μαρτίου. Σήµερα η µονή Ξηροποτάµου κατέχει την όγδοη θέση στην ιεραρχία των κοινοβίων. Σ’ αυτήν ανήκει το λιµάνι της Δάφνης και τα έξι σωζόµενα Ξηροποταµινά Κελλιά. Η µονή έχει επτά παρεκκλήσια και εννέα εξωκκλήσια.
Αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα µοναστήρια, αλλά η πρώιµη ιστορία του παραµένει ασαφής όσον αφορά στον ακριβή χρόνο ίδρυσής του και τον κτίτορα του µοναστηριού. Η προφορική παράδοση θέλει ιδρυτή της µονής την αυτοκράτειρα Πουλχερία που έζησε τον 5ο αιώνα, ενώ σύµφωνα µε άλλη πηγή ιδρυτές θεωρούνται οι αυτοκράτορες Κωνσταντίνος Ζ´ ο Πορφυρογέννητος και ο Ρωµανός Α´ ο Λεκαπηνός κατά τον 10ο αιώνα. Σε χειρόγραφα και διάφορα έγγραφα υπάρχει µια ασάφεια όσον αφορά στο όνοµα της µονής και την προσωπικότητα του οσίου Παύλου που είναι πιθανότατα ο κύριος κτίτορας της µονής. Πρόκειται µάλλον για κάποιον ασκητή µοναχό ο οποίος έχαιρε µεγάλης εκτίµησης στον Άθω, υπήρξε σύγχρονος του αγίου Αθανασίου και µε βάση την προφορική παράδοση ταυτίζεται µε τον γιο του Μιχαήλ Α´ του Ραγκαβέ.
Όταν το 1280 σχεδόν όλα τα οικοδομήματα της μονής τυλίχτηκαν στις φλόγες, ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β’ Παλαιολόγος (1282-1328) διέθεσε τους οικονομικούς πόρους για την ανοικοδόμηση της και πρόσφερε στη μονή σημαντικές δωρεές. Το 14ο και 15ο αιώνα επίσης, οι βασιλείς της Σερβίας πρόσφεραν μεγάλα χρηματικά ποσά στη μονή. Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας μια ακόμη καταστροφική πυρκαγιά ξέσπασε το 1507. Η φοβερή καταστροφή που προξένησε η πυρκαγιά αυτή ξεπεράστηκε χάρη στην οικονομική ενίσχυση του σουλτάνου Σελίμ Α’, κατόπιν θαυματουργικής εμφάνισης σαράντα πολεμιστών σε οπτασία, την οποίο ο Σουλτάνος απέδωσε στους Αγίους Τεσσαράκοντα Μάρτυρες, προστάτες της Μονής.
Το Καθολικό της τιµάται στους αγίους Τεσσαράκοντα Μάρτυρες και οικοδοµήθηκε το 18ο αιώνα, επάνω σε παλαιότερο. Σημαντική ήταν η προσφορά του Καισάριου Δαπόντε, ο οποίος καταγόταν από τη Σκόπελο και, πριν γίνει μοναχός στη μονή, ήταν πρεσβευτής στην αυλή των Φαναριωτών ηγεμόνων της Μολδαβίας. Στα πολλά ταξίδια του μπόρεσε και συγκέντρωσε σημαντικά ποσά υπέρ της μονής Ξηροποτάμου. Η μέθοδος του Δαπόντε για την συλλογή χρημάτων, με περιφορά των ιερών λειψάνων και τεμαχίων του Τίμιου Ξύλου για προσκύνημα στη διάρκεια των ταξιδιών του, αργότερα αντιγράφτηκε από άλλους.
Οι τοιχογραφίες του Καθολικού, που οικοδομήθηκε στα 1761 -1763 με τη βοήθεια του Δαπόντε, ζωγραφίστηκαν το 1783 από τους αγιογράφους Κωνσταντίνο, Αθανάσιο και Ναούμ από την Κορυτσά. Έξω από το Καθολικό βρίσκεται η φιάλη του αγιασµού φτιαγµένη από ερυθρό µάρµαρο το τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα µε δωρεά του λόγιου αδελφού της µονής Καισάριου Δαπόντε. Στη βιβλιοθήκη της µονής υπάρχουν 409 χειρόγραφα και περίπου 6,000 έντυπα βιβλία. Γνωστά κειµήλια της µονής είναι ο δίσκος της Πουλχερίας κατασκευασµένος από στεατίτη λίθο, λείψανα αγίων, χρυσοκέντητα ιερά άµφια και πολύτιµες επισκοπικές ράβδοι. Στο σκευοφυλάκιο της Μονής φυλάσσεται το μεγαλύτερο κομμάτι του Τίμιου Ξύλου, στο οποίο διακρίνει κανείς μια τρυπά από καρφί. Είναι το μεγαλύτερο τμήμα από το Τίμιο Ξύλο, που υπάρχει στον κόσμο με μήκος 31 εκατοστά, πλάτος 16 και πάχος 25 εκατοστά.
Ἀπολυτίκιον Ἁγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων. Ἦχος Γ΄. Θείας πίστεως.
Θείω Πνεύματι, συγκροτηθέντες, δῆμος ὤφθητε, τροπαιοφόρος, Ἀθλοφόροι Χριστοῦ Τεσσαράκοντα, διὰ πυρὸς γὰρ καὶ ὕδατος ἔνδοξοι, δοκιμασθέντες λαμπρῶς ἐδοξάσθητε. Ἀλλ’ αἰτήσασθε, Τριάδα τὴν ὑπερούσιον, δωρήσασθαι ἠμὶν τὸ μέγα ἔλεος.
