Μαργαρίτες Ρεθύμνου: παράδοση και τέχνη ζυμωμένες με πηλό
Απλωμένο στις πλαγιές του Μυλοποτάμου, 27 χιλιόμετρα από το Ρέθυμνο και σε υψόμετρο 300 μέτρων, το χωριό Μαργαρίτες, εκτός από πήλινα έργα τέχνης, κρύβει στα σοκάκια του θραύσματα ιστορίας και παράδοσης. Η ετυμολογία του ονόματος του χωριού, παρά την ανοιξιάτικη αύρα που αποπνέει, αποδίδεται σε οικογενειακό επώνυμο βυζαντινής καταγωγής. Μάλιστα, μια τοπική παράδοση, χωρίς βέβαια ιστορικά ερείσματα, αφηγείται πως μια βασίλισσα ονόματι Μαργαρίτα γοητεύτηκε τόσο από τη φυσική χάρη του τοπίου, που πρόσφερε τα κοσμήματά της για την ίδρυσή του. Οι μελετητές εντοπίζουν τη ρίζα του ονόματος στη βυζαντινή λέξη «μαγαρικόν», που σημαίνει πήλινο αντικείμενο, συνδέοντας ευθέως την ονομασία του χωριού με την τέχνη της κεραμικής. Μια απλή μετατροπή στον ήχο, και το «Μαγαρίτες» γίνεται «Μαργαρίτες», παραπέμποντας ίσως στους πρώτους αγγειοπλάστες που εγκαταστάθηκαν εδώ κατά τα βυζαντινά χρόνια.
Η ιστορική διαδρομή των Μαργαριτών ξεκινά φυσικά πολύ πριν, όπως μαρτυρά η αρχαιολογική έρευνα. Στη θέση Βιγλιά αποκαλύφθηκε ένας θολωτός τάφος της Υστερομινωικής περιόδου, ενώ στη θέση Καλή Πλάκα ήρθαν στο φως ερείπια ρωμαϊκού λουτρού, ενδείξεις ενός τόπου που γνώρισε αλλεπάλληλους πολιτισμούς. Κατά την Ενετοκρατία, οι Μαργαρίτες ήταν σημαντικό χωριό, γεμάτο αρχοντικά με πελεκητές πέτρες και ανάγλυφα υπέρθυρα, δείγματα ευημερίας και πολιτισμού. Το 1333, όταν οι επαναστάτες Καλλέργης και Πρικοσιρίδης ύψωσαν το λάβαρο της αντίστασης κατά των Ενετών, το χωριό έγινε έδρα τους και πλήρωσε ακριβά το τίμημα: κάηκε συθέμελα και οι κάτοικοι σφαγιάστηκαν.
Με την πτώση του Χάνδακα το 1669 και την έναρξη της Οθωμανικής κυριαρχίας, το χωριό παραχωρήθηκε στον στρατηγό Κιοπρουλή Αχμέτ Πασά και κατέστη πρωτεύουσα της επαρχίας Μυλοποτάμου. Ο Ανδρέας Μηλιώτης, γόνος ισχυρής οικογένειας των Μαργαριτών, έγινε ο πρώτος «γραμματικός της Πόρτας» στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, πριν κρεμαστεί από τους Οθωμανούς σε μια ελιά στη θέση Πλάκα. Το 1829 οι Μαργαρίτες έγιναν έδρα του Κρητικού Συμβουλίου, ενώ το 1867 ο Πάνος Κορωναίος απέκρουσε εδώ τις δυνάμεις του Ρεσίτ πασά. Από το χωριό καταγόταν και ο θρυλικός ηγούμενος της Μονής Αρκαδίου, Γαβριήλ Μαρινάκης, στον οποίο έχει αφιερωθεί άγαλμα στην κεντρική πλατεία. Κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, την 1η Αυγούστου 1944, ομάδα του ΕΛΑΣ παγίδευσε γερμανικό απόσπασμα μοτοσυκλετιστών, μια ακόμα πράξη αντίστασης που προστέθηκε στην τοπική ιστορία.
Οι πολλές εκκλησίες που κοσμούν το χωριό, όπως η Κοίμηση της Θεοτόκου, η Παναγία η Περδικιώτισσα, που σύμφωνα με την παράδοση η εικόνα της Παναγίας βρέθηκε μέσα σε φωλιά πέρδικας, ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος (1383) κ.ά. είναι φορείς της πνευματικής και καλλιτεχνικής του κληρονομιάς. Σπουδαίο μέρος της ιστορίας των Μαργαριτών είναι και η Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος και Αγίου Γεδεών, η οποία είναι Μετόχι της Μονής Καρακάλλου του Αγίου Όρους, στον λόφο ανατολικά του οικισμού. Μάλιστα, το χωριό μαζί με το μοναστήρι αποτέλεσε και Πατριαρχική Εξαρχία υπό τον Οικουμενικό Πατριάρχη Ιωαννίκιο Β΄.
Το πιο ιδιαίτερο όμως χαρακτηριστικό των Μαργαριτών, το στοιχείο που τους έχει προσδώσει ξεχωριστή ταυτότητα, είναι η μακραίωνη παράδοση στην αγγειοπλαστική. Οι πλαγιές γύρω από το χωριό κρύβουν άργιλο εξαιρετικής ποιότητας, και αυτή η ευλογημένη πρώτη ύλη εξηγεί την ανάπτυξη μιας τέχνης που κρατά από τα μινωικά χρόνια. Από τον 18ο αιώνα, όταν ο περιηγητής Richard Pococke κατέγραψε την παρουσία αγγειοπλαστών στην περιοχή, έως τα μέσα του 20ού αιώνα, τα αγγειοπλαστεία του χωριού, τα λεγόμενα «τσικαλαριά», παρήγαν κεραμικά οικιακής χρήσης, όπως πιθάρια, στάμνες, πιάτα. Σήμερα, οι απόγονοι εκείνων των τεχνιτών συνεχίζουν την παράδοση, δημιουργώντας κυρίως διακοσμητικά και τουριστικά κεραμικά, αλλά και πιστές αναπαραγωγές αρχαίων μινωικών σκευών. Η τέχνη περνάει από γενιά σε γενιά, όπως ο πηλός περνάει από το ένα χέρι στο άλλο όταν πλάθεται.
Η κοντινή απόσταση από την αρχαία Ελεύθερνα και το Αρχαιολογικό της Μουσείο, καθώς και από τη Μονή Αρκαδίου, καθιστούν τις Μαργαρίτες ιδανικό ενδιάμεσο σταθμό για τον επισκέπτη που θέλει να χορτάσει φύση, ιστορία και τέχνη. Φτάνοντας στις Μαργαρίτες, θα νιώσει πως ο πηλός και το φως έχουν συνωμοτήσει για να στήσουν έναν τόπο αυθεντικής ομορφιάς, ένα σκηνικό βγαλμένο από κινηματογραφική ταινία: γραφικά σοκάκια γεμάτα πετρόχτιστα σπίτια, παμπάλαιες εκκλησίες, αυλές με πολύχρωμα λουλούδια σε πήλινες γλάστρες. Το κυριότερο: Ο επισκέπτης θα συναντήσει πολλά εργαστήρια αγγειοπλαστικής, θα μιλήσει με τους τεχνίτες που δουλεύουν τον πηλό σαν προσευχή και θα πάρει μαζί του ένα έργο κεραμικής τέχνης, όχι απλώς ως ενθύμιο, αλλά σαν μικρό φυλαχτό μιας παράδοσης που ζει ακόμα, ζυμωμένη με τη γη, τη φωτιά και τη μνήμη.
Πηγές: wikipedia.org, dimosmylopotamou.gr, cretanbeaches.com, travel.gr, iefimerida.gr.
